XIII. mendeko Etxarriko emakume dotorea. Beraxkoren andrea.
64. [Memoria de las pechas de los collazos de Echarri en Aranaz (Burunda)]
(Fol. 28r).
En Araynaz, en Echarri, los fillos de Berasco de Echarri et de Belça Çuria, su muger, deuen cad'ayno II sueldos et VIII dineros et X terçales de auena de la mesura de Esteylla, a XV dias de Sancta Maria de mey agosto, por las casas et por la heredat que tienen de nos, que nos dio don Pero Ortiz de Iruynela, et son XI pieças et meya, et meyo linar, et deuen tener las casas siempre en pied. Et si esta peyta non diessen al termino sobre dito, auemus poder de entrar las casas con todo el heredamiento. Et esta peyta deuen pagar eyllos et enpues lur genoylla.
Testu zahar hau XIII. mendearen erdialdekoa da, 1257koa seguru asko eta Irantzuko Liburu “Rubro”-tik atera dugu. Berez, dokumentu horrek ondorengo izenburua dauka: “Libro de las peytas et coylaços del monasterio de Yrançu”.Irantzuko Monasterioko garaiko zerga liburua izanen genuke beraz, zeinek eta zenbat ordaindu behar zion monasterioari jasotzen zuena.
Eta ordaindu behar zutenen artean, oraindik herria ez bazen ere (herria izan baino lehen Etxarri izeneko dorretxea zegoen elizarekin batera), Etxarriko Beraxko eta Beltza Zuria senar-emazteen seme(-alab)ak, liburuko 28. orriaren aurkian, 64. atala osatuz ageri dira aipaturik.
Antso VII.a hil 1234an eta errege-etxea aldatu zen Nafarroako Erresuman Champagne-koak sartuz eta horietako bigarrenaren garaian, Teobaldo II.arenean, kokatzen da dokumentua.
Hauxe da, orain arte behintzat dakigula, etxarriar baten lehen aipamena dokumentu zaharretan eta, gainera, emakumezkoa eta gizonezkoa aipatzen dira bertan.
Bestalde, izen bereziak dira biak ala biak. Batetik, Beltza Zuria, antonimoekin eraikitako izena, eta ez dugu uste soilik itxurari, horri ere bai seguruenik, erreparatuko ziotenik izena jartzerakoan. Beltza eta Zuria, baterako zein besterako, bai onerako bai txarrerako, goxotasunerako nola larritasunerako, ahuntzetarako eta arditarako… Hitz batean laburbildurik, edozertarako baliagarri, mendeetan eta mendeetan gure lurraldeko emakumeei egokitu zaien zeregina islatuz.
Eta, bestetik, Beraxko, izen eratorria, “beratz” (biatz etxarrieran) eta “-xko” atzizki txikigarria. Biazkillo esanen genuke egungo etxarrieran. Eta kasu honetan ere, ez zen seguruenik soilik itxura aldetik ezarritako izena izanen. Abizen moduan, gaur egun, Belasko/Velasco bezala ageri zaigu.
Eta honengatik guztiagatik, iruditu zaigu egoki bi pertsonaia etxarriar hauen izenak erabiltzea gure erraldoiak berritu ditugun honetan.
Etxarriko jantzi tradizional dotorea darama soinean, gaur egun Etxarri Aranazko abesbatzako kideek jartzen dutenaren modura.
Beltza Zuriak Jaka granatea du, eta gona berezia darama: bikoitza, burutik behera kapa moduan erabiltzeko. Antzinako bitxiak ditu jarriak: belarritako dotoreak, eta lepoan brotxe edo kameu (“camafeo”) klasikoa.
Aurpegi fina du, eta bere izenean bezala, azaleko zuritasunaren eta ileko beztasunaren kontrastea nabari da.
